سایت سیر و سیاحت

1- گروه‌بندی زبانی

ترکی آذربایجانی زیرشاخه‌ی زبان‌های ترکی و زبان اکثر مناطق ترک‌نشین ایران از جمله آذربایجان است. سایر زیرشاخه‌های مختلف زبان ترکی موجود در ایران عبارتند از:

1- ترکی قشقائی

2- ترکی ترکمنی

3- ترکی خلجی

4- ترکی خراسانی

5- ترکی شاهسونی

زبان ترکی آذربایجانی به صورت دوطرفه، توسط ترکمن‌ها و ترک‌ها(شامل ترکی استانبولی و لهجه‌های گفتاری، ترکمن‌های عراق و قشقایی) قابل فهم است.

2- شمار گویشوران

در مورد شمار سخنگویان به زبان ترکی آذربایجانی، اتفاق نظر وجود ندارد و برآوردها متفاوت است. بنیان این تفاوت، عدم ارائهٔ آمار رسمی از سوی دولت ایران است. تمامی ارقام ارائه‌شده بر اساس تخمین است. منابع پژوهشی جمعیت گویشوران زبان ترکی آذربایجانی در ایران را ۱۵ میلیون نفر ذکر می‌کنند. همچنین در یک آمارگیری در سال ۱۳۸۱/۲۰۰۲ در ایران، ۲۳٫۳ درصد از ایرانیان زبان مادری خود را ترکی آذربایجانی عنوان کردند. کتابچه‌ی سازمان سیا بنابر تخمینی که آمریکا در سال ۱۹۴۳ در مورد اقوام ایران انجام داده‌است، شمار سخن‌گویان ترکی آذربایجانی را 24% تخمین زده‌است(با در نظر گرفتن قشقایی‌ها). تخمین دانشنامه‌ی زبان کمبریج برای سال ۱۹۸۶، ۱۲ میلیون در کل و ۷ میلیون در ایران(۱۵٪) بوده است(با احتساب قشقایی‌ها). دانشنامه‌ی بین‌المللی زبانشناسی نیز در تخمین سال ۱۹۸۶، تعداد سخنگویان به این زبان در ایران را ۷۷۶۰۰۰۰ نفر(۱۶ درصد) برآورد می‌کند که به تخمین دانشنامه‌ی زبان کمبریج بسیار نزدیک است.

سازمان سیا در سال ۲۰۰۸ جمعیت ترک‌زبانان جمهوری آذربایجان را ۹۰٫۳% از مردم آن کشور گزارش کرده‌است. سایت اتنولوگ جمعیت ترک زبانان آذربایجانی ایران را ۱۱٫۲۰۰٫۰۰۰ نفر اعلام کرده است(به نقل از سایت ویکی‌پدیا).

3- خط و زبان ترکی آذربایجانی

1-3- تحول در خط ترکی آذربایجانی

در سده ۱۹ میلادی افرادی مسئله‌ی تغییر الفبای ترکی آذربایجانی را مطرح کردند. میرزا فتحعلی آخوندزاده(۱۸۷۸) و جلیل محمد قلی‌زاده از این دسته افراد بودند. البته این امر با مخالفت شدید گروه‌های دیگر از جمله برخی فرهنگیان و روحانیان روبرو شد. صرف نظر از دغدغه‌ی روحانیان که معتقد بودند تغییر خط ارتباط مردم را با قرآن و دیگر متون دینی قطع خواهد کرد برخی اهالی فرهنگ اعتقاد داشتند که خط بخشی از هویت هر قوم را تشکیل می دهد و از آنجایی که چند صد سال است که تمام متون ادبی ترکی و هزاران هزار کتاب در این خط(الفبای عربی) تالیف شده‌اند تغییر خط به نوعی یک گسستگی فرهنگی به وجود خواهد آورد. این مسئله در دوره‌ی بسیار کوتاه جمهوری دمکراتیک آذربایجان(۱۹۱۸-۱۹۱۹) نیز مطرح گشت. بعد از پیروزی بلشویک‌ها چندین روزنامه به خط لاتین در باکو چاپ می‌شد؛ ولی خط عربی هنوز به کار گرفته می‌شد. در سال ۱۹۲۴ نریمان نریمانف رهبر بلشویک آذربایجان توانست قانون استفاده از لاتین در امور دولتی را به تصویب مجلس جمهوری آذربایجان شوروی برساند.

2-3- تغییر به الفبای لاتین(۱۹۲۶)

در سال ۱۹۲۶ اولین کنفرانس ترک‌شناسی در باکو برگزار شد. گردآمدگان تصمیم گرفتند که خط لاتین را خط مورد استفاده‌ی تمام ترک‌زبانان آذربایجانی جهان اعلام کنند. دو سال بعد به رهبری کمال پاشا رفرم خط در ترکیه به اجرا گذاشته شد و الفبای لاتین جایگزین الفبای عثمانی(عربی) گردید. در همین سال کمیته‌ای به نام یئنی اَلیفبا(الفبای جدید) در مسکو به تدوین الفبای یکدستی پرداخت که در تمامی جمهوری‌های ترک‌زبان اتحاد جماهیر شوروی(آذربایجان، ترکمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان) استفاده شود. این الفبا به مدت بیش از ده سال مورد استفاده بود.

3-3- تغییر به الفبای سیریلیک

کاربرد خط سیریلیک برای ترکی آذربایجانی(۱۹۹۱-۱۹۳۹): در سال ۱۹۳۹ الفبای لاتین کنار گذاشته شده و خط سیریلیک روسی جایگرین خط لاتین گردید. همچنین تدریس زبان روسی در تمام مدارس اجباری اعلام شد. سیاست تجزیه کردن ملت‌ها و ممانعت از احساسات ملی‌گرایانه می‌تواند از دلایل تغییر دوباره‌ی خط در این دوره و عدم هماهنگی بین گروه‌های زبانی مشترک در تدوین الفبای جدید باشد. ترس استالین که ازاتحاد و قدرت گرفتن دوباره‌ی مسلمانان- که اغلب آنها ترک بودند- سرکوب زبان‌های غیرروس در محدوده‌ی جغرافیای اتحاد شوروی با جایگزینی زبان روسی به شدت ادامه یافت که تا سقوط این اتحادیه در ۱۹۹۱ ادامه داشت؛ ولی بعضی از این جمهوری‌ها پس از استقلال خود در سال ۱۹۹۱ الفبای خود را دوباره به لاتین بر گرداندند.

4-3- الفبای عربی

آثار مکتوب زیادی به زبان آذربایجانی با الفبای عربی بر جای مانده‌است که تمامی این کتب هنوز به خط لاتین در دسترس نیستند. خط لاتین آذربایجانی با چند حرف اضافه (x,q,ə) یعنی (اَ، ق، خ) اندکی با خط لاتین ترکی استانبولی متفاوت است. در ایران زبان آذربایجانی با الفبای عربی نوشته می‌شود. البته از الفبای لاتین نیز بعضاً در اینترنت استفاده می‌شود. در حال حاضر زبان‌های ترکی که از الفبای لاتین استفاده می‌کنند، عبارتند از ترکی آذربایجانی(جمهوری آذربایجان)، ترکی ترکیه، ترکمنی، قزازقی، ازبکی، اویغوری(بخشا) و تاتاری.

جدول مقایسه الفبای ترکی آذربایجانی 

4- واژه‌سازی در زبان ترکی آذربایجانی

دستور زبان ترکــــــی آذربایجانــی متأثر از هم آوائی صوتی حروف است. در زبان ترکــــی آذربایجانی صداهای خشن(O,U,A,I) و صداهای نازک(Ö,Ü,E,Ə,İ) نمی‌توانند در ریشه یک واژه با هم مخلوط شوند و ب